Kluczborkmiodem płynący

Historia

Pierwsze ślady pobytu człowieka na Ziemi Kluczborskiej pochodzą z epoki kamiennej - ok.1700 lat p.n.e. Znaleziska po pradawnych mieszkańcach, w postaci ostrzy krzemiennych i siekier kamiennych odkryto m.in. na NE od Kuniowa, w okolicach Brun, Roszkowic i Wierzbicy Dolnej. Odkryto także części naczyń glinianych należących do kultury ceramiki sznurowej. Prace wykopaliskowe były prowadzone przez pracowników Muzeum, obejmowały okolice Lasowic Małych, Duczowa, Gołkowic, Ciecierzyna i Byczyny.

        Kluczbork został założony przez Zakon Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą (Kreuzherren mit dem roten Stern, einem Ritterorden), którzy zjawili się na Śląsku w 1235 roku. Nawiązując stosunki z księciem Henrykiem II, objęli pod opiekę Szpital św. Elżbiety we Wrocławiu oraz otrzymali zezwolenie na lokację miasta Kluczbork. W akcie założenia z 26.02.1253 roku otrzymali prawa rzeszy do miasta, które nazwali Kluczbork (Kreuzburg od nazwy Kreuzherren), a więc prawa miejskie Kluczbork uzyskał prawdopodobnie już w 1252 na prawach magdeburskich (wg Ľródeł niemieckich). Do Zakonu należały również pobliskie wsie (wspomniane w dokumencie) : Kujakowice, Łowkowice, Kuniów, Chocianowice.

Wg innych źródeł Krzyżowcy nie zdołali lokować miasta, więc dopiero w 1274 książę Henryk IV Probus wystawił przywilej lokacji Kluczborka biorąc je pod swoją opiekę.

M Gos

Więcej o historii Kluczborka.

(Opracowano na podstawie tekstu p. Janiny Baj)

Kluczbork leży nad Stobrawą, prawym dopływem Odry, w miejscu, gdzie rzeka przepływa przez pasmo lasów zwane Przesieką, na starym szlaku solnym, który prowadził z Krakowa do Wrocławia.
Założenie miasta wiąże się z zakonem krzyżowców z czerwoną gwiazdą, który powstałą prawdopodobnie w czasie wypraw krzyżowych do Palestyny, gdzie poza walką z muzułmanami otaczał opieką pielgrzymów, stąd często określany mianem Szpitalników. Na początku XIII wieku przeniósł się do Austrii, Czech i Moraw, a sprowadzony również na Śląsk - do Wrocławia - przez księżnę Annę, przeszedł do życia klasztornego, zajmując się chorymi i prowadząc szpitale.
Krzyżowcy otrzymali od księcia wrocławskiego Henryka III w 1253 roku zezwolenie na lokację miasta na prawie niemieckim, w miejscu gdzie istniała osada targowa wzmiankowana już w 1252r. jako Cruceburch. 
Kiedy jednak założyli kilka wsi w okolicy, a nie zdołali lokować miasta, książę Henryk IV Probus biorąc Kluczbork pod swoją opiekę, w 1274r. wystawił przywilej lokacji miasta.
Od tego momentu rozpoczynają się jego dzieje polityczne.
Od 1293 roku Kluczbork należał do księstwa głogowskiego, od 1312 do oleśnickiego, od 1323 był w księstwie legnicko - brzeskim, w latach 1331 - 1356 jako zastaw u króla Polski Kazimierza Wielkiego. Podczas wojen husyckich miasto opanowali husyci pod wodzą rycerza polskiego Dobka Puchały cieszącego się poparciem mieszkańców.
Następnie Kluczbork był ponownie kilkakrotnie oddawany w zastaw i sprzedawany. Od 1536 roku aż do wygaśnięcia piastowskiej linii brzeskiej był w posiadaniu książąt brzeskich, lenników korony czeskiej, którzy będąc wyznawcami religii protestanckiej, wprowadzali ją stopniowo w podległych im ziemiach.

W czasie wojny trzydziestoletniej (1618 - 1648) miasto podupadło ponieważ było wielokrotnie plądrowane przez przechodzące tędy wojska. Kluczbork udzielił schronienia w latach 1660 - 1671 arianom przybyłym z Polski, którzy zorganizowali tutaj dwukrotnie swoje synody w 1663 i 1668 roku.
Po śmierci ostatniego księcia legnicko - brzeskiego Jerzego Wilhelma w 1675r., Kluczbork przeszedł pod bezpośredni zarząd cesarza austriackiego Leopolda I, a po 1740r. wraz z całym Śląskiem znalazł się w granicach państwa pruskiego. Rozpoczął się okres dominacji kultury niemieckiej w wyniku kolonizacji fryderycjańskiej oraz administracyjnych zarządzeń władz pruskich, szczególnie ostrych w czasie tzw. kulturkampfu.
        W 1816r, miasto stało się siedzibą władz powiatowych. W połowie XIX wieku rozpoczęła się budowa dróg bitych i kolejowych, dzięki czemu Kluczbork stał się ważnym węzłem kolejowym w północnej części rejencji opolskiej, do której włączono go w 1820.
Jednocześnie rozwijało się szkolnictwo podstawowe i średnie, w nawiązaniu do tradycji XVI/XVII wieku, gdy szkoły miejskie w Byczynie i w Kluczborku cieszyły się doskonałą opinią na Śląsku.
        W 1858r, zostało otwarte ewangelickie seminarium nauczycielskie mające kształcić nauczycieli władających zarówno polskim jak i niemieckim językiem, a w 1860 rozpoczęła kształcenie miejska szkoła średnia, przekształcona w 1873r. w gimnazjum humanistyczne, które w 1877 otrzymało nowo wzniesiony gmach szkolny.
W mieście żyli zgodnie ewangelicy katolicy i wyznawcy judaizmu. Działały różne towarzystwa oświatowe i charytatywne. Został zbudowany szpital miejski (1848) i miejski zakład gazowy (1867), powstał ewangelicko - luterański zespół leczniczy "Betania" (1888), wzniesiono budynek poczty (1891) i gmach sądu (1895), działał prowincjonalny zakład dla umysłowo chorych. Koniec XIX i początek XX wieku przyniósł miastu mającemu dotąd charakter rolniczy, początki rozwoju przemysłowego bowiem powstały browary, drukarnia, przędzalnia, cukrownia, cegielnia, nowoczesna rzeĽnia, fabryka mebli i zakład wyrobów metalowych.
W latach 1907 - 1908 zostaje przeprowadzona w mieście sieć wodociągowa i kanalizacyjna, znacznie póĽniej powstaje elektrownia nad Stobrawą.
Po I wojnie światowej wraz z całym powiatem obejmującym Wołczyn, Byczynę oraz gminy wiejskie, stał się terenem przygranicznym bowiem kilkanaście kilometrów od miasta przebiegała granica Republiki Weimarskiej z Polską. Po podziale Górnego Śląska w paĽdzierniku 1921 roku powiat kluczborski w całości pozostał w obrębie państwa niemieckiego - od 1933 Rzeszy Niemieckiej, aż do 20 stycznia 1945, gdy do miasta wkroczyły wojska radzieckie I Frontu Ukraińskiego. Oficjalnie władze polskie przejęły Kluczbork wraz z całym Śląskiem Opolskim 18 marca 1945 roku.

W wiekach średnich, gdy powstawały miasta, herb stanowił charakterystyczną oznakę i symbol życia miejskiego. Pojawiał się na pieczęci miejskiej, którą uwierzytelniano dokumenty wystawiane przez władze miejskie, z czasem zaczął występować jako element dekoracyjny na reprezentacyjnych obiektach, a także na innych przedmiotach bądź wyrobach charakterystycznych dla danego miasta i wtedy otrzymał swoje barwy.

W herbie Kluczborka, ustalonym w swej postaci już w XIV wieku, a znanym z najstarszej pieczęci z 1376 roku, widnieje w polu tarczy herbowej zamek o trzech wieżach blankowanych i bramie o otwartych wrotach. Nad wieżami i nad bramą występują krzyże, zaś dokoła tarczy trzy gwiazdy.

Mennica w Kluczborku czynna była za Bolesława III (1296 - 1351), księcia legnicko-brzeskiego. Znany jest srebrny kwartnik wybity w 1321 roku, o śr. 19mm i wadze 1,58 g.
W 1621r. na mocy przywileju udzielonego przez księcia Jana Christiana, pierwszym zarządcą wznawiającej działalność mennicy został Kasper Wecker, a od połowy 1622 Błażej Pförtner. Stemple przygotowywał wrocławski złotnik Fryderyk Schönau. Awers większości monet ukazuje popiersie ówczesnego księcia Jana Christiana z napisem (z różnymi skrótami): D/EI/ G/RATIA/ IOHAN CHRISTIAN DUX SILES/ IAE/ LIGNI/CENSIS/ ET BREG/ENSIS/.
Na rewersach spotyka się śląskiego orła bądź połączone herby Brzegu i Legnicy, a napis pełny lub skrócony brzmi MO/NET/\/ NO/VA/ ARGENT/EA/ CRUCIBU/ RGENSIS/ 1621 lub 1622.

        Kluczbork posiada tradycyjny układ urbanistyczny, tzw. śląski typ rozplanowania, oparty na owalnicowym rozdwojeniu drogi głównej przechodzącej przez śródmieście. Otoczony murami obronnymi miał kształt wrzecionowaty rozciągnięty w kierunku wschód - zachód. Zachowane do dziś, głównie w południowej części miasta, mury zostały wzniesione, prawdopodobnie pod koniec XIV wieku z cegły gotyckiej w układzie tzw. polskim, na podmurówce kamiennej z otoczaków. Opasywały miasto tylko z trzech stron, gdyż od strony północnej znajdowała się drewniana palisada z fosą i naturalne przeszkody jak mokradła i bagna.
        Ulice wychodzące z czterech narożników prostokątnego rynku zbiegały się niegdyś przy dwóch, nieistniejących już, bramach miejskich, od wschodu Polskiej, od zachodu Niemieckiej. Przed miastem rozciągały się przedmieścia, których nazwy pochodziły od bram. Poza murami miasta, w kierunku południowo - wschodnim rozprzestrzeniał się duży staw Zamkowy, sięgający po krawędź lasu miejskiego. Zarybiony, o pow. ok. 200 morgów stanowił dawniej własność książęcą. W połowie XIX stulecia, będąc własnością państwa pruskiego, został zasypany i sprzedany jako ziemia uprawna mieszkańcom Kluczborka.

   W środku rynku, pełniącego w minionych wiekach rolę placu targowego, stoi ratusz, zbudowany w XVIII w., z dwoma dwufrontowymi kamieniczkami pozostałymi z dawnego barokowego zespołu sześciu dwurzędowych starych domów kramarskich, które zgrupowane przy ratuszu, ze względu na swą ilość i monumentalność zostały przez mieszkańców określone mianem "Dwunastu Apostołów", strzegących miasta. Nie dane im było doczekać czasów współczesnych bowiem 28 czerwca 1925 roku spłonęła część kamieniczek tworzących tak interesujący element zabudowy Kluczborka. W 1926r., według projektu ówczesnego architekta miejskiego Alfreda Lenza, jako zamknięcie rozdartej grupy "Dwunastu Apostołów", od zachodu wzniesiono arkadowe podcienia z balkonem u góry a nad balkonem, w naczółku na dachu umieszczono płaskorzeĽbę kamienną przedstawiającą ratusz z barokowymi kamieniczkami, znanymi nam ze starych pocztówek.

        Jednym z najcenniejszych obiektów zabytkowych w Kluczborku jest gotycki kosciół pw. Zbawiciela, należący do parafii ewangelicko - augsburskiej, a zbudowany w XIV stuleciu, na miejscu poprzedniego drewnianego, wzmiankowanego w zródłach pisanych z 1298 roku. Wtedy swiątynia została oddana przez ksiecia Henryka IV Głogowskiego pod patronat krzyżowców z czerwoną gwiazdą, trwający do sekularyzacji zakonu w 1810 roku. W połowie XVI wieku była przejeta przez protestantów, w latach 1700 - 1707 przejsciowo w rekach katolików.
        Zachowany budynek koscielny jest murowany z kamienia i cegły, fragmentarycznie otynkowany. Składa sie z trójprzesęowego prezbiterium, zamknietego wielobocznie i trójprzesęowej nawy głównej, do której od północy przylega nawa boczna oddzielona od głównej dwoma filarami. Przy prezbiterium od struny południowej znajduje sie zakrystia, a od północy kruchta z dojściem od kwadratowej wieży. Prezbiterium jest zbudowane z kamienia, z użyciem cegły w zwienczeniu scian, a nawa, wzniesiona na wysokim cokole kamiennym, murowana jest z cegły w układzie tzw. polskim, z zastosowaniem zendrówki. Na zewnątrz budynek ze wszystkich stron opiety jest przyporami, ma okna ostrołukowe. Portal główny, na scianie zachodniej, jest ostrołukowy, profilowany z formowanej cegły, o szczycie trójkątnym, w dolnej cześci rozczłonkowanym siedmioma blendami, zamknietymi łukiem spłaszczonym. Górna kondygnacja wieży w przyziemiu - z gotyckiej murowanej cegły z użyciem kamienia - w postaci osmiobocznej nasady z czterema wieżyczkami w narożnikach i kopulastym hełmem ze slepą latarnią, została nadbudowana w latach 1795 - 1797, a w 1806 zamontowano na niej zegar.
        Swiątynia niejednokrotnie przebudowywana i odbudowana po kolejnych pożarach w miescie, posiada wyposażenie wnetrza rokokowe. Architektoniczny ołtarz główny, utrzymany w kolorze białym, jak również ambona z bogatą dekoracja ze scenami figuralnymi o tematyce religijnej, chrzcielnica o roslinnej ornamentyce oraz prospekt organowy zostały wykonane przez wrocławskiego rzezbiarza Leopolda Jaschkego ok. połowy XVIII wieku.

W sezonie letnim odbywają sie tutaj kuncerty organowe z udziałem słynnych wykonawców krajowych i zagranicznych dzieki powstałej pod koniec lat 80-tych Fundacji Kluczborskich Wieczorów Muzycznych.
Koscielny plac, który w latach 1708 - 1769 służył jako cmentarz dla protestantów, ozdabia neoklasycystyczny pomnik - nagrobek w formie walca zwienczony wazą, z nieczytelnym już napisem. Od południa zamkniety jest dawnym budynkiem parafii ewangelickiej i miejskiej szkoły ewangelickiej, pochodzącym z lat 1831 - 1833, wzniesionym wspólnym wysi_kiem ówczesnej parafii ewangelickiej i miasta.

        Kluczbork był od połowy XVI w. jednym z głównych osrodków polskiego protestantyzmu na Śląsku. A po wojnie trzydziestoletniej stał się, obok Byczyny, centrum życia literackiego, ponieważ w kregu protestantów rozwinęła sie nie tylko literatura religijna ale i swiecka.
W 1867 roku okreg synodalny w Kluczborku liczył 16 parafii, 19 pastorów i 33 987 wiernych. Wówczas wszystkie parafie należały do utrakwistycznych (polsko niemieckich), tutaj działali "pastores polonici" - protestanccy duszpasterze, którzy pełnili swoją służbę w rozległych i licznych parafiach, równolegle odprawiając polskie i niemieckie nabożenstwa, troszcząc sie o kancjonały, postylle i modlitewniki polskie. Dopiero w okresie miedzywojennym - po dojsciu Hitlera do władzy - zaniechano odprawiania nabozenstw w jezyku polskim.

        Poza murami miasta, na tzw. Przedmieściu Polskim, prawdopodobnie już w średniowieczu, istniał kosciółek drewniany pw. Św. Trójcy zwany cmentarnym, przynależny do koscioła farnego pw. Zbawiciela. W 1558 roku przejęty przez protestantów, został powiekszony w 1659r. Od 1708, po przejęciu koscioła farnego przez protestantów, stał sie miejscem kultu dla katolików w ramach tzw. kuracji józefińskiej - wówczas katolicka parafia w KIuczborku od strony prawnej i finansowej nie istniała.
W 1713 roku drewniany kosciół otrzymał wieże, a w latach 1725 - 1726 powiekszono go ponownie oraz ogrodzono całą nieruchomość. Ponieważ okazał się za mały dla zwiekszającego sie grona katolików, w 18Q3 został zastąpiony murowanym pw. św. Piotra i Pawła, który w 1929 roku wykupiony przez panstwo, służył jako kaplica dla pacjentów szpitala dla umysłowo chorych, a następnie celom świeckim. Po pożarze w 1945r. został odbudowany w latach pięćdziesiątych, po wprowadzeniu zmian w układzie wewnętrznym jak i wystroju zewnętrznym, obecnie jest to dom katechetyczny.
        Obok znajdował sie najstarszy cmentarz miejski użytkowany od założenia miasta aż do 1886 roku.
W 1891 erygowano katolicką parafię z urzędem proboszcza. Staraniem całej parafii w latach 1901 - 1903 wybudowano Zakład św. Anny mieszczący sierociniec i szkołe dla dzieci oraz klasztor ss. Elżbietanek, które opiekowały sie dziećmi.
        Czwarta z kolei swiątynia w dziejach parafii rzymsko - katolickiej (której początki siegają XIII wieku) to kościół pw. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych, który został wzniesiony w latach 1911 - 1913 w stylu neogotyckim - wzorowany w ogólnej koncepcji na wrocławskim kościele św. Krzyża. Położony jest w południowej czesci miasta, obok dużego parku, przechodzącego stopniowo w las miejski. Ołtarz główny i ambona powstały w pracowni znanego artysty Schreinera w Monachium, ołtarze boczne są dziełem rzeĽbiarza Frillhase z Erfurtu, a piekne witraże przedstawiające postacie świętych pochodzą z warsztatu Linnemanna z Frankfurtu n/Menem.
        Leżący w północnej cześci miasta kosciół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, został zbudowany w latach 1982 - 1987 dla nowo powstałej parafii.

Ludność żydowska w Kluczborku wzmiankowana jest w połowie XVlll wieku, a pierwsza gmina żydowska powstała w Kraskowie w 1765 roku. Założono tam wówczas pierwszy w okolicy cmentarz żydowski, na którym również grzebano aż do 1926 roku Żydów - mieszkanców Kluczborka, nie posiadających własnego kirkutu. W Kraskowie obok cmentarza powstał zespół synagogalny, składający sie z synagogi, szkoły i łaźni rytualnej, spalony w 1876.
W Kluczborku w 1847 roku, stanowiąc 10% ogółu mieszkanców, żyło 216 wyznawców judaizmu, którzy zajmowali sie w przeważającej wiekszosci handlem.
        Pierwsza bożnica powstała w 1856 w prywatnym domu, a synagoga została otwarta 15 wrzesnia 1886 roku, wzniesiona według projektu powiatowego budowniczego Friedricha w stylu romańsko - mauretańskim. Została ona spalona podczas tzw. kryształowej nocy z 9/10 listopada 1938r., rozpoczynającej pogrom żydów w Rzeszy Niemieckiej. Resztki po wypalonej synagodze rozebrano. Wiosną 1939 roku trwały jeszcze prace przy wywożeniu gruzu.

Drugiej połowy XVI Iw. siegają początki bractwa strzeleckiego w Kluczborku, będącego dobrowolnym stowarzyszeniem mieszczan ćwiczących sie w strzelaniu. Wybudowali oni własnym staraniem w 1787r. strzelnice w lesie miejskim, a 12 lipca 1800 roku bractwo otrzymało statut przyznany przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II i odtąd działało pod patronatem królewskim. Posiadało swoje godło: tarcza podzielona na dwa pola, w jednym polu żuraw trzymający w podniesionych pazurach kule (kamień), w drugim polu, na podporze, nad którą powiewa chorągiew bractwa, oparty jest sztucer. Członkowie bractwa od 1811 posiadali własny barwny uniform - białe spodnie, zielony surdut z żółtym kołnierzykiem i żółtymi wyłogami oraz kapelusz strzelecki - zamieniony w 1866 na szary strój.

  Siedziba regionalnego Muzeum im. Jana Dzierżona wraz z przylegającą do niego wieżą ciśnien, wyróżnia sie w zabudowie miasta. Jest to budynek dwupietrowy, z wysokim poddaszem, postawiony na planie prostokąta o wygietych dłuższych bokach, a ustawiony poprzecznie w stosunku do biegnącej pod nim ulicy. Wygiecie dłuższych boków wynika stąd, że mur budynku w swej najniższej czesci (fundamentów) jest przedłużeniem miejskiego muru obronnego.
        Pod koniec Xlllw, istniał tu dwór książęcy, a pierwszy murowany zamek powstał prawdopodobnie pod koniec XIV stulecia. Z 1581r, pochodzi najstarsza zachowana wzmianka w zródłach pisanych mówiąca, że miasto podejmuje sie strzec zamku. W 1590 roku została wzniesiona przez książąt brzeskich budowla piętrowa o gotyckich oknach. Pod koniec XVllw, zamek uległ ruinie, w 1720 przebudowany był na siedzibę administracji kluczborskich dóbr cesarskich. W XIXw. miescił się tutaj urząd skarbowy, nastepnie sądy różnej instancji. W 1854 roku budynek otrzymał drugą kondygnacje.
        W 1907r, dawna wieża zamkowa, zbudowana z cegieł i mająca wysoki cokół z kamieni polnych, została przebudowana na wieżę ciśnień, otrzymując nowy dwustopniowy dach namiotowy.
        W latach 1931 - 1932 miały miejsce skomplikowane pod wzgledem technicznym prace, których celem było poprowadzenie ulicy poza obreb murów. Wtedy wyburzono część dolna budynku "dawnego zamku" i stojący na jego na jego tyłach, wybudowany jeszcze w połowie XVII wieku królewski skład (magazyn) solny, który został wykupiony w XVlllw, od skarbu państwa pruskiego przez miasto. Przez wiele lat mieściły sie tutaj klasy szkoły katolickiej.

Monumentalnością zaskakuje, położona w północno-wschodniej cześci miasta, niestety w nienajlepszym stanie zachowania, klasycystyczna budowla wzniesiona na planie wydłużonego prostokąta z dwoma poprzecznymi skrzydłami bocznymi tworzącymi rzut zbliżony do litery H - dawny Zakład dla Ubogich.
        Wybudowany dzięki fundacji założonej w 1776 roku przez króla pruskiego Fryderyka II, zwanego Wielkim, według projektu słynnego architekta przełomu wieków XVIII/XIX, Karola Gottharda Langhansa, który osobiście kierował pracami budowlanymi. Na miejsce budowy wybrano wówczas plac, na którym wcześniej stał spalony w 1736/1737r., budynek Komandorii krzyżowców z czerwoną gwiazdą. 23 maja 1779 roku otwarto krajowy Zakład dla Ubogich - mogący pomieścić 500 biednych, inwalidów wojennych, bezdomnych i żebraków.
Od 1804r. czynny był szpital. Po pożarze głównego budynku w 1819r., zakład został odbudowany z pewnymi zmianami i uproszczeniami architektonicznymi w latach 1820 - 1823. Przejęty następnie przez prowincje śląską, w 1874 roku został przekształcony w szpital dla umysłowo chorych, który był czynny do likwidacji przez władze hitlerowskie w 1936r. 14 grudnia 1939 roku utworzono tu pierwszy na terenie śląskiego okręgu wojskowego jeniecki obóz oficerski pod nazwą Oflag VIII A Kreuzburg, a wiosną 1943 - obóz dla internowanych obywateli państw wrogich III Rzeszy, tzw. Ilag VIII/Z.

        Jan z Kluczborka żyjący w latach 1370 - 1436, teolog i filozof. Syn mieszczanina kluczborskiego studiując od 1387r. w Pradze filozofie i prawo, uzyskał w 1397 tytuł magistra sztuk wyzwolonych. Należał do pierwszych profesorów Ślązaków, którzy ok. 1401/1402 przenieśli się z Pragi do Akademii Krakowskiej. W Krakowie w 1404 został dziekanem wydziału filozofii, a w 1423 uzyskał doktorat teologii. Należał do założycieli i organizatorów Biblioteki Jagiellonskiej.
Przebywając pod koniec swego życia w Kluczborku przeprowadził reorganizacje szkoły miejskiej i ufundował stypendium dla biednych scholarów miasta.
Pozostawił w rekopisach kazania, wykłady, mowy, w tym doktorską i słynną mowe wygłoszoną w Krakowie ku czci króla Władysława Jagiełły po zwyciestwie grunwaldzkim.

        Adam Gdacjusz - "płomienny kaznodzieja z Kruciburka" - urodził się w 1609/1610 roku w ubogiej kluczborskiej rodzinie mieszczańskiej z dawna tu osiadłej. Mając 23 lata wstąpił do Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego - wówczas jednej z najlepszych szkół protestanckich w Rzeczypospolitej. W latach 1633 - 1642 był nauczycielem szkół protestanckich na Spiszu, w Elblągu i Wilnie, gdzie pełnił również funkcje kaznodziei przy zborze wilenskim.
Ostatnie lata wojny trzydziestoletniej to pierwsze lata "pastorowania" A.Gdacjusza w Kluczborku. Po pożarze miasta w maju 1654r. zajął się odbudową koscioła.
        Adam Gdacjusz zwany również "śląskim Rejem" uważany jest za najciekawszego pisarza śląskiego XVllw. Jest autorem pierwszego drukowanego zbioru kazan śląskich, wygłaszanych w świątyni kluczborskiej oraz pierwszej postylli polskiej, określanej "Gdacjuszką", a przeznaczonej dla ludu śląskiego i wydanej w Lesznie w 1650 r. Pierwsze swe utwory drukował w Toruniu, a druki z lat 1678 - 1688 powstawały w oficynie Jana Krzysztofa Jacoba w Brzegu.
7 lutego 1688 roku Adam Gdacjusz zrezygnował ze stanowiska farorza kluczborskiego piastowanego przez 42 lata.
Zmarł 7 kwietnia 1688r, w Kluczborku.

        Obok Adama Gdacjusza zgromadziło sie szereg pomniejszych, głównie przygodnych literatów z okolic Kluczborka, piszących swe utwory po łacinie lub rzadziej po polsku. Byli to: Joannes Conradi,Venceslaus Pripadlovius, Jakub Opala, Jerzy Blida, Joannes Scopius, Matthias Wolffarth, Adam Deditius. Do nich należał również, piszący okolicznościowe wiersze łacińskie, niemieckie i polskie, Puklerzski Thyreus Jan, który od 1659 roku był dziekanem ewangelickim w Byczynie. Napisał on (pod pseudonimem Janes Chorosines z Beckova), wydany w Oleśnicy, utwór okolicznościowy pt. "Poseł krotochwilny Mac Lac", z okazji ślubu duchownego ewangelickiego Biharzowskiego w 1666 roku.
Tematem tej komedii rybałtowskiej jest nieudana próba Mac Laca, podającego sie za posłańca przynoszącego życzenia, dostania sie na wesele w Kluczborku. Mac Lac, jego kompani Swak i Wojtek Pała, to tzw. ludzie luĽni, których wielu wtedy - po wojnie trzydziestoletniej - włóczyło się po Śląsku.

        Gustav Freytag (1816 - 1895) urodzony w Kluczborku, niemiecki pisarz i publicysta, czołowy przedstawiciel niemieckiego realizmu mieszczańskiego. W XIXw. rozgłos przyniosła mu powieść "Soll und Haben" bedącą apologią pruskiego kapitalizmu, zawierająca akcenty antypolskie i antysemickie. Mając 70 lat napisał także książkę wspomnieniową, w której opisuje swoje dzieciństwo - lata burmistrzowania swojego ojca w Kluczborku - i rodzinne strony.
Postawiony w 1931 roku przez mieszkanców miasta, na skwerku przy zachodniej pierzei rynku, pomnik - zródło Gustava Freytaga, zaprojektowany przez rzeĽbiarza Hansa Walitschka, został zniszczony w 1945 roku.

        Dr Jan Justyn Jerzy Henryk Koelling (1832 - 1892) pochodził ze znanej rodziny pastorów, którzy przez trzy pokolenia pastorowali w Roszkowicach koło Byczyny. Po skończeniu teologii na Uniwersytecie we Wrocławiu był najpierw pastorem w Polanowicach, a po śmierci ojca, pod koniec 1865 roku objął parafię w Roszkowicach, Nasalach i Wojsławicach. Jego młodszy brat Karol Ernest Herman był pastorem i dziejopisarzem w Byczynie.
        Henryk Koelling, sprawując od 1873 roku superintendenture okręgu kluczborskiego, napisał znakomite dzieło "Presbyterologia Dioceseos Cruciburgensis", wydane we Wrocławiu w 1877r., w którym przedstawił dzieje pastorów i kaznodziejów z okręgu kluczborsko - byczyńskiego. W 1882 otrzymał tytuł doktora na Uniwersytecie w Lipsku. Wydał również 2 kazania po polsku i opracował podręcznik języka niemieckiego dla polskich szkół ludowych. Znał dobrze język grecki, hebrajski, łaciński, polski i niemiecki.
        Na początku lat 80-tych XIX wieku z inicjatywy dra Henryka Koellinga i pod jego zarządem została powołana ewangelicko - luterańska fundacja "Betania" diecezji Kluczbork, dzięki której został wybudowany szpital ewangelicki, w następnych latach rozbudowany i poszerzany o nowe oddziały, w których chorych pielegnowały siostry miłosierdzia - diakonise.
        Dla uczczenia założyciela fundacji i Domu Macierzystego Diakonis "Betania" na dziedzińcu szpitalnym został wzniesiony neoklasycystyczny pomnik - na kilkustopniowej podstawie kwadratowej postument zwieńczony wazą - który stoi do dziś.

        Bogusław Jarkłowski (1868-1933) był synem nauczyciela języka polskiego i francuskiego, pełniącego funkcje rektora średniej szkoły miejskiej i póĽniejszego profesora kluczborskiego gimnazjum humanistycznego.
Artysta malarz, znany jako twórca portretów pastorów, znajdujących sie w kościele ewangelickim i cyklu obrazów olejnych dawnego Kluczborka, namalowanych w oparciu o stare ryciny.